Bangkokpack นักออกแบบบรรจุภัณฑ์กระดาษ กับความท้าทายในอุตสาหกรรมออกแบบไทย

การออกแบบโดยคำนึงถึงการใช้วัสดุให้น้อยที่สุด เป็นสารตั้งต้นสำคัญในการเปลี่ยนผ่านสู่ระบบเศรษฐกิจหมุนเวียน (Circular Economy) แต่มักถูกกล่าวถึงน้อยมากเมื่อเทียบกับกระแสการแปรรูปขยะ หรือ Recycle ในประเทศไทยที่ระบบการจัดการขยะยังไม่พร้อมรองรับ วัสดุที่ควรรีไซเคิลได้จึงมักไปจบที่หลุมฝังกลบขยะอย่างน่าเสียดาย

 

CIRCO Hub Thailand ได้เปิดอบรมการออกแบบธุรกิจหมุนเวียน เพื่อช่วยภาคธุรกิจมองเห็นโอกาสในการใช้ทรัพยากรอย่างคุ้มค่า ในครั้งนี้ เราได้ชวนหนึ่งใน CIRCO Alumni คุณต่าย-ภัทรา คุณวัฒน์ ผู้ก่อตั้ง บริษัท บางกอกแพค จำกัด มาพูดคุยถึงความท้าทายในการออกแบบบรรจุภัณฑ์

 

คุณต่ายเคยเป็นนักออกแบบผลิตภัณฑ์ดาวรุ่งพุ่งแรง แต่อิ่มตัวกับการออกแบบตามใจฝ่ายการตลาด ด้วยนิสัยส่วนตัวที่ชอบเดินป่า จึงรักการทำงานที่สอดคล้องกับวิถีธรรมชาติ มากกว่าการทำตามความต้องการของคนที่ไม่มีที่สิ้นสุด

 

คุณต่ายเห็นด้วยกับคำกล่าวนี้อย่างถึงที่สุด และยอมรับว่านักออกแบบอุตสาหกรรมยังไม่ค่อยคำนึงถึง Life Cycle ของผลิตภัณฑ์รวมถึงทุกชีวิตที่เกี่ยวข้องตั้งแต่เริ่มกระบวนการไปจนถึงการกำจัด

 

“วิชาออกแบบที่เราเรียนกันมาคือ ออกแบบเพื่อ Linear Design อยากได้ผลลัพธ์แบบไหน ค่อยไปหาวัสดุมาทำให้เกิดสิ่งนั้น แต่ถ้าเราจะออกแบบให้ Circular ต้องดูว่ามีวัสดุอะไรอยู่แล้วบ้าง แล้วเราจะทำอย่างไรกับมันให้เกิดผลกระทบน้อยที่สุด”

 

เมื่อแต่งงานกับสามีที่เป็นทายาทรุ่นที่ 3 ของโรงพิมพ์ คุณต่ายได้เริ่มนำศาสตร์ Paper Engineering มาต่อยอด เป็นการออกแบบเชิงโครงสร้างบนกระดาษด้วยการพับ  ให้กระดาษขัดกันเองโดยไม่ต้องติดกาว เพื่อลดเวลาบรรจุ ลดน้ำหนัก ลดของเสีย กลายเป็นจุดเด่นทางธุรกิจที่ทลายขีดจำกัดของโรงพิมพ์ดั้งเดิม

 

Bangkokpack ก่อตั้งเมื่อปี 2008 พร้อมกับปณิธานที่จะให้บริการออกแบบบรรจุภัณฑ์ที่เน้นการใช้วัสดุน้อยชิ้นแต่พอดี เหมาะสมกับกำลังการผลิต ไม่มีชิ้นส่วนสิ้นเปลือง อีกทั้งลดการเคลือบผิวด้วยพลาสติก และยังคำนึงถึงการขนส่ง สร้างระบบการจัดการบรรจุภัณฑ์ประเภทกันกระแทกที่ช่วยลดปัญหาการใช้เศษกระดาษ

 

ปัจจุบัน Bangkokpack เป็นที่พึ่งของแบรนด์ต่าง ๆ เมื่อมีไอเดียแต่ไม่รู้จะทำออกมาอย่างไร ตั้งแต่กล่องโชว์ ชั้นวางสินค้า ช่อดอกไม้ กล่องรับบริจาค นิทรรศการ ผนังเวที เมื่อใช้งานเสร็จสามารถนำกลับมาหมุนเวียนซ้ำได้ไม่รู้จบ ในยามคับขันที่ประเทศไทยเผชิญกับกระแพร่ระบาดของโควิด-19 คุณต่ายได้ร่วมออกแบบ “หน้ากาก Face Shield เราจะชนะ” กับมหาวิทยาลัยโคลัมเบีย ที่หายใจสะดวกไม่เป็นฝ้า ถอดล้างทำความสะอาดใช้ซ้ำได้ และรีไซเคิลได้ 100% ช่วยลดปริมาณขยะติดเชื้อในสถานพยาบาล แจกจ่ายกว่า 60,000 ชิ้นทั่วประเทศ 

นอกจากนี้ ยังมีผลงาน “พวงหรีดกระจายเป็นบุญ” หนึ่งในนวัตกรรมการออกแบบที่พลิกวงการงานศพ ช่วยลดการผลิตพวงหรีดที่ใช้โฟมและดอกไม้จำนวนมหาศาล เปลี่ยนมาเป็นกระดาษเพียงไม่กี่แผ่นตัดแต่งซ้อนทับกัน สวยงามไม่แพ้ดอกไม้จริง จนคว้ารางวัลระดับประเทศและมีผู้นำไปผลิตต่ออย่างแพร่หลาย ในต่างประเทศ เราก็สามารถพบเห็นผลงานของ Bangkokpack เช่น ชั้นวางสินค้าในดิสนีแลนด์ หรือชั้นวางสินค้าน็อกดาวน์ตามบูธต่าง ๆ ซึ่งเป็นที่นิยมของผู้ส่งออก เนื่องจากกระดาษลูกฟูกมีน้ำหนักเบา ขนส่งข้ามประเทศได้ง่าย สามารถใช้ซ้ำได้หลายครั้ง หรือหากไม่อยากขนกลับ ก็สามารถเคลมเป็นวัสดุรีไซเคิล ทิ้งในประเทศนั้น ๆ ได้เลย

แม้คุณต่ายจะอยู่ในวงการกระดาษ และสามารถเนรมิตให้กระดาษแข็งแกร่งมากกว่าที่คิด แต่วัสดุประเภทเดียวไม่สามารถตอบโจทย์ได้ทุกอย่าง กระดาษมาจากต้นไม้ ใช้เวลากว่า 20 ปีถึงจะมาเป็นกระดาษ คนชอบมองว่าเป็นวัสดุที่ปลูกใหม่ได้ แต่หากเราใช้เยอะเกินไป ยังไงก็ไม่ยั่งยืน

 

กระดาษเหมาะกับบรรจุภัณฑ์ที่ “อายุการใช้งานสั้น” และต้องการ “การสื่อสาร”
กระดาษคุยได้ทุกภาษา และจับต้องได้
กระดาษหนึ่งแผ่น พับได้สารพัด อยู่ชั่วคราวก็ย่อยสลายไป
กระดาษหลายแผ่น อัดแน่นเรียงกันก็กลายเป็นไม้ที่แข็งแรงได้

 

“ไม่ค่อยเห็นด้วยกับการเอากระดาษมาทำเฟอร์นิเจอร์ เคยลองทำแล้วและคงจะไม่ทำอีก ทำให้เรารู้ว่าใช้วัสดุเยอะมาก ถ้าเหตุผลที่ทำเพราะสถานการณ์ฉุกเฉิน เช่น ต้องการเตียงด่วนหลายพันเตียง กระดาษอาจจะตอบโจทย์ แต่ไม่อยากให้ทำเพียงเพื่อการแสดงออกทางนวัตกรรมว่ากระดาษทำอะไรก็ได้” คุณต่ายเสริม

 

ในขณะเดียวกัน พลาสติกที่ถูกมองเป็นผู้ร้าย ก็ยังมีความจำเป็นในการใช้งาน โดยเฉพาะอาหารแปรรูป เพราะสามารถห่อหุ้มของเหลวและมีความปลอดภัยเมื่อผลิตแบบ food grade หากสังคมมีระบบการจัดการขยะที่ดี และมีออกแบบให้จัดการได้ง่ายขึ้น พลาสติกก็ไม่ใช่ปัญหา

 

คุณต่ายเล่าพลางหยิบถ้วยโยเกิร์ตที่เก็บมาจากประเทศอังกฤษมาให้ดู เป็นถ้วยโยเกิร์ตพลาสติกที่ห่อหุ้มด้วยกระดาษอีกชั้น ตัวถ้วยพลาสติกสีขาวทึบไม่มีการพิมพ์อะไรลงไปทั้งสิ้น ส่วนกระดาษที่ทำหน้าที่สื่อสารแบรนด์สามารถดึงออกได้โดยง่าย คนแยกขยะปลายทางแทบไม่ต้องออกแรง ในขณะที่ถ้วยลักษณะนี้ในประเทศไทย ยังใช้พลาสติกแบบบางห่ออย่างแน่นหนา หรือ พิมพ์สีลงบนพลาสติก ทำให้ยากต่อการรีไซเคิล

 

บ่อยครั้งที่ลูกค้าถามหาวัสดุที่ยั่งยืนมากขึ้น แม้ Bangkokpack จะดีไซน์ได้หมด แต่เราอยู่ในประเทศที่ไม่มีการประหยัดต่อขนาด (Economy of Scale) ] ลูกค้าวาดฝันว่าอยากได้บรรจุภัณฑ์แก้วเพื่อใช้ซ้ำได้ แต่โรงงานผลิตต้องให้สั่งขั้นต่ำแสนชิ้น ทำให้ผู้ประกอบการท้อถอยไปเสียก่อน

 

การขนส่ง เป็นอีกโจทย์ใหญ่สำหรับผู้ประกอบการต่างจังหวัด หลายต่อหลายครั้งที่บรรจุภัณฑ์สวยหรู ถูกออกแบบโดยดีไซเนอร์มืออาชีพ กลับถูกใช้เพียงครั้งเดียว เพราะค่าพิมพ์และขนส่งจากกรุงเทพ ท่วมต้นทุนจนทำต่อไม่ไหว คุณต่ายวิเคราะห์ว่า “หากบรรจุภัณฑ์ต้องออกมาจากโรงพิมพ์เท่านั้น ก็ไม่ต่างอะไรกับเกษตรพันธะสัญญา”

 

ครั้งหนึ่ง คุณต่ายไปสอนการออกแบบที่สามจังหวัดชายแดนภาคใต้ให้กับกลุ่มศิลปาชีพทำลูกประคบ พบว่าในพื้นที่มีโรงงานผ้าปาเต๊ะ ที่มีทั้งเศษผ้าและกระดาษลังเหลือจำนวนมาก จึงสอนให้ชาวบ้านตัดกระดาษอย่างง่าย พับ เจาะรู คาดผ้าปาเต๊ะเข้าไป กลายเป็นบรรจุภัณฑ์ที่แตกต่างไม่เหมือนใคร เมื่อกลับไปเยือนในอีกหลายปีถัดมา ชาวบ้านก็ยังใช้แบบเดิมอยู่ไม่เปลี่ยนแปลง

 

คุณต่ายได้มาร่วมเรียนกับ CIRCO Hub Thailand ถึงสองครั้ง มีโอกาสได้เรียนทั้งรูปแบบออนไลน์ (ในช่วงโควิด-19 แพร่ระบาด) และเมื่อต้นปี 2024 จึงอดสงสัยไม่ได้ว่าติดใจกระบวนการไหน และ นำไปใช้ต่ออย่างไรบ้าง

 

คุณต่ายเล่าว่า กระบวนการของ CIRCO ช่วยให้มอง flow การทำงานชัดขึ้น ปกติเวลาทำงานจะทำตามโจทย์และไหลไปเรื่อย ๆ แต่ไม่ค่อยได้กลับไปดูรายละเอียดในแต่ละขั้นตอนว่า เกิดการสูญเสียตรงไหนบ้าง ในกระบวนการ Value destruction ทำให้เห็นการสูญเสียทั้งทรัพยากร พลังงาน หรือแม้กระทั่งเงินในแต่ละจุด ช่วยให้หันกลับมาสร้างคุณค่าเพิ่มในจุดนั้นได้

 

“เราเป็นหนึ่งในสายการผลิตของทั้งอุตสาหกรรม เราเห็นเลยว่า product และ waste มันอยู่คนละทางกัน แต่หลักสูตร CIRCO พยายามทำให้มันอยู่ใน loop เดียวกันให้ได้ หลังจากเรียนกับ CIRCO ก็มีไอเดียเล็ก ๆ เกิดขึ้นในที่ทำงาน ที่ช่วยให้เศษวัสดุไม่ต้องเดินทางไกลไปถึงโรงงานรีไซเคิล”

 

คุณต่ายได้รวบรวมเศษกระดาษเหลือทิ้งจากงานพิมพ์ นำมาตัดเป็นกระดาษสี่เหลี่ยมจัตุรัสขนาดจิ๋ว กลายเป็นบัตรคำหรือสื่อการสอน ส่งไปให้โรงเรียนอนุบาลใกล้ ๆ บ้าน หรือหากใครทำค่ายอาสาก็มาขนไปได้ กิจกรรมนี้ได้กลายเป็น CSR ที่บริษัทใหญ่ถูกใจและนำไปใส่ในรายงานต่อได้ด้วย

 

“บางออเดอร์ที่เหลือเศษกระดาษรูปทรงเดียวกันเป็นลอตใหญ่ ก็จะนำมาเย็นรวมกันเป็นสมุดวาดเขียน ช่วงไหนคนงานว่างก็ให้เย็บไป ใหญ่บ้างเล็กบ้าง คุณครูดีใจมาก เพราะเวลาคนบริจาคของมักจะไม่นึกถึงสมุด จะนึกถึงแต่เครื่องเขียนเครื่องกีฬา กลายเป็นว่าสมุดกลายเป็นของหายาก”

 

การพลิกมุมคิดในการออกแบบที่เริ่มจากของรอบตัวก่อนจะไปใช้ของใหม่ อาจเป็นการพลิกตำรานักออกแบบผลิตภัณฑ์เลยก็ว่าได้ หากใครสนใจแนวทางการออกแบบบรรจุภัณฑ์หมุนเวียนที่เป็นมาตรฐานระดับโลก คุณต่ายได้ร่วมกับ The World Packaging Organisation (WPO) ในการนำคู่มือ Packaging Design for Recycling Guide มาแปลเป็นฉบับภาษาไทย เจาะลึกรายละเอียดของวัสดุแต่ละประเภทและเส้นทางการจัดเก็บรวบรวม คัดแยก และรีไซเคิลอย่างถูกต้อง เพื่อให้ยังคงมูลค่าของวัสดุให้ได้มากที่สุด